قائیمقام و ئەندامێکی ئەنجومەنی پارێزگای کەرکوک ڕایدەگەیەنن، کە بۆ ڕیفراندۆم هیچ ڕاسپاردەیەکیان لەلایەن حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە پێنەگەیشتووە لەسەر ئەنجامدانی ڕیفراندۆم لە ناوچە دابڕێنراوەکان.
سەرەڕای ئەوەی کە لە کۆبونەوەی مەسعود بارزانی سەرۆکی پارتی لەگەڵ بەشێک لە لایەنە سیاسیەکان بڕیاردرا کە لە ئەنجامدانی ڕیفراندۆم لە ٢٥ی ئەیلول ناوچە دابڕێنراوەکانیش بگرێتەوە، بەڵام تا ئێستا هیچ ڕاسپاردەیەک ئاڕاستەی پارێزگای کەرکوک نەکراوە.
ئەحمەد عەسکەری، سەرۆکی لیستی یەکێتی لە ئەنجومەنی پارێزگای کەرکوک، ڕاگەیاند:"ئێمە وەک کەرکوکییەکان مافی خۆمانە بەشداربین لە پرسی ڕیفراندۆم لە هەرێمی کوردستان، بە مافی خۆمانی دەزانین چارەنووسی شارەکە و کوردستانی بوونی کەرکوک دیاری بکەین".
ئەحمەد عەسکەری، وتیشی:"تاوەکو ئێستا هیچ فەرمان و ڕاسپاردەیەکمان بەدەست نەگەیشتووە لەلایەن حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە بە مەبەستی ئەنجامدانی ڕیفراندۆم لەشاری کەرکوک و ناوچەکانی دەوروبەری، هەتا ئێستاش حکومەتی عێراقی لەسەر داهاتووی ناوچە دابڕێنراوەکان و کەرکوک هیچ هەڵوێستێکی نییە".
لای خۆشیەوە، کامیل ساڵەی، قائیمقامی ناوەندی کەرکوک رایگەیاند:"ئەنجامدانی ڕیفراندۆم هیچ مەترسیەکی نییە بۆ حکومەتی عێراق، تایبەت لەناوچە دابڕێنراوەکان، سەرکردایەتی کوردی ڕایانگەیاندووە دوای ئەنجامدانی ڕیفراندۆم لەگەڵ حکومەتی ناوەندی دەست بە گفتوگۆ دەکەن، بۆیە باوەڕناکەم هیچ ئاستەنگییەک لەو ناوچانە بێتە بەردەم ئەنجامدانی ڕیفراندۆم لەشاری کەرکوک".
دەربارەی ئایندەی ناوچە دابڕێنراوەکان، دوای ئەنجامدانی ڕیفراندۆم، کامیل ساڵەی وتی:"سەرکردایەتی سیاسی کورد بڕیاریان داوە، ناوچە کوردستانیەکانی دەرەوەی ئێداری هەرێم بەشدار بێت لە ئەنجامدانی ڕیفراندۆم، بۆیە ئێمە بەشدار دەبین و ئەو بابەتە هیچ گفتوگۆیەک هەڵناگرێت، هیوادارین لە داهاتوودا حکومەتی ناوەند فشارمان لەسەر زیاتر نەکەن، چونکە دۆخی حەویجە و داعش لە ئارادایە، قەیرانی ئابوری و ئەمنی هەیە، بەڵام سەرەڕای ئەمانە ئێمە بەشدار دەبی.
ئەمە لەکاتێکدایە، لە بارەی ڕیفراندۆمەوە لە ناوچە دابڕاوەکانی باشوری کوردستان، قەیس محەمەد، سەرۆكی لقی كەركوكی كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكانی عێراق، بە رۆژنیوزی وتبوو:"ئێمە سەر بە حكومەتی عێراقین، هەر فەرمانێك لەسەر ئەنجامدانی ڕیفراندۆم بۆ بەشداریكردنی كەركوك ئاڕاستەمان بكرێت جێبەجێی ناكەین، تەنها حكومەتی عێراقی مافی ئەركداركردنی ئێمەی هەیە".
ھێمن مامەند چالاکی مەدەنی و رێکخەری ئەو خۆپیشاندانەی بڕیاربوو سبەینێ دژی بڵاووبونەوەی بۆنی غاز ئەنجام بدرێت، لەرونکردنەوەیەکدا رایگەیاندوە"بەرێوەبەری پۆلیسی ھەولێر پەیوەندی پێوەکردم و پێی وتوم بەو جەژنە دەتانەوێت ئاژاوەبنێنەوەو کەس ناتوانێت بێتە سەرشەقام".
ئەوەشی خستۆتەڕوو، لەبەر دوو ھۆکار خۆپیشاندانەکەی سبەینێ ئەنجام نادەن ھۆکاری یەکەم ئەوەیە کە ئەمڕۆ بەشێکی بۆن غازەکە کە بەھۆی کارگەکانی دروستکردنی غازەوە بوە چارەسەرکراوە، ھۆکاری دوەمیش ئەوەیە کە پارێزەرەکەی پێیڕاگەیاندوە ئەگەر ھاوشێوەی جاری پێشوو دەستگیربکرێت لانیکەم ھەفتەیەک بەبیانووی نەبوونی دەوام لەزیندان رایدەگرن.
رێكخراوی هیومان رایتس وۆچ بۆ مافه‌كانی مرۆڤ ئه‌مڕۆ 21-6-2017، له نوێترین راپۆرتیدا له‌سه‌ر ره‌وشی مافه‌كانی مرۆڤ رایده‌گه‌یه‌نێت، به‌رپرسانی كورد چه‌ندین پێشلكاری مافی مرۆڤیان به‌رامبه‌ر ئاواره‌كانی موسڵ ئه‌نجامداوه، به‌وه‌ی كه زۆرجار چه‌ندین رۆژو هه‌فته هاووڵاتییانی ئاواره‌یان ناچاركردوه له نزیك سه‌نگه‌ره‌كانی شه‌ڕ له ناوچه‌كه‌دا بمێننه‌وه‌و له كه‌مپه‌كانیشدا به‌هۆی خۆراكی خراپه‌وه به‌شێكی زۆری ئاواره‌كان ژیانیان رووبه‌ڕووی مه‌ترسی گه‌وره بووه‌ته‌وه.
هه‌رله‌و راپۆرته‌ی رێكخراوی هیومن رایتس وۆچ-دا له‌ما فه‌قیه جێگری به‌ڕێوه‌به‌ری به‌شی رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستی ئه‌و رێكخراوه رایگه‌یاندوه، له‌گه‌ڵ ده‌ستپێكردنی شه‌ڕی داعش له‌ناوچه‌كه‌دا خێزانه ئاواره‌كانی موسڵ و ناوچه‌كانی تر رووبه‌ڕووی زۆر پێشێلكاری مافی مرۆڤ بونه‌ته‌وه‌و ئه‌ویش له‌رووی كه‌می خۆراك و ئاو ده‌رمان، هه‌روه‌ها خۆراكی خراپ كه به‌شێكی زۆری ئه‌و خێزانه ئاوارانه رووبه‌ڕووی مه‌ترسی زۆر گه‌وره كردوه‌ته‌وه، هه‌روه‌ها مامه‌ڵه‌ی خراپی هێزه ئه‌منییه‌كان له‌كاتی هه‌ڵاتنیان له‌ژێر ده‌سه‌ڵاتی داعشدا.
له‌و راپۆرته‌ی رێكخراوی هیومن رایتس وۆچ- دا ئاماژه به‌وه‌شدراوه، كه هێزه ئه‌منییه‌كانی هه‌رێمی كوردستان له‌كاتی هاتنی ئاواره‌كان و هه‌ڵاتنیان له‌ناوچه‌كانی خۆیان كه له‌لایه‌ن داعشه‌وه داگیركراوه، له خاڵه‌كانی پشكنین هاووڵاتییانی مه‌ده‌نی راگیراون و چه‌ندین رۆژ لێكۆڵینه‌وه‌یان له‌گه‌ڵ كراوه ئه‌ویش به‌بیانووی ئه‌گه‌ری دزه‌كردنی تیرۆرستانی داعش له‌گه‌ڵ ئه‌و ئاوارانه‌دا .
سەرچاوەیەكی ئاگادار لە وەزارەتی دارایی و ئابوری لەبارەى وادەی دەستكاریكردنی مووچە رايگەیاند، ئەگەر پێش ڕاپرسی مووچە دەستكاری نەكرێتەوە، كاریگەری خراپی دەبێت، بۆیە پێش وادەی ڕاپرسی دەستكاری مووچە دەكرێتەوە.
سەرچاوەیەكی ئاگادار لە وەزارەتی دارایی و ئابوری بە خەڵكی راگەیاندووە، لیژنەی باڵای پێداچوونەوەی مووچەی فەرمانبەران چەند پێشنیازێكی بۆ دەستكاری كردنی مووچە خستوەتەڕوو، بەڵام تائێستا لەسەر ئالیەتی دەستكاری كردنەوەكە ڕەزامەندی نەدراوە.
ئاماژەی بەوەشكردووە، "ئەگەر پێش ڕاپرسی مووچە دەستكاری نەكرێتەوە، كاریگەری خراپی لەسەر هەڵبژاردن و ڕاپرسی دەبێت، بۆیە پێش وادەی ڕاپرسی دەستكاری مووچە دەكرێتەوە".
سەرچاوەكە، سەبارەت بە شێوازی دەستكاری و زاڵترین ئەگەر لە نێو پێشنیازەكاندا وتیشى، "ئەو بابەتە پەیوەندی بە داهاتی حكومەتەوە هەیە، چونكە هەرێم بەرەو ڕاپرسی و سەربەخۆیی دەچێت و لانیكەم پێویستی بە دوو تا سێ ساڵ خۆڕاگیری هەیە، بۆیە ئەگەر داهاتیش زۆر زیاد بێت، ئەگەری دەستكاری كردنی مووچە بەرێژەیەكی زۆر نابێت، بۆ نمونە لەوانەیە 10% یان 15% بێت".
سەرچاوەكە ئەوەیشی خستەڕوو، ئەگەر دەوڵەت ڕابگەیەنرێت پارەیەكی زۆری دەوێت بۆ خەرجی، بۆیە حكومەتی هەرێم ناتوانێت تا دوای یەكلایی بوونەوەی ئەو پرسە بە تەواوەتی بابەتی مووچە چارەسەر بكات.
پێشتر سەفین دزەیی، وتەبێژی حكومەتی هەرێم ئاماژەی بەوەكرد، حكومەتی هەرێم دەستكاری مووچە دەكاتەوە، بەڵام بەهۆی ناڕێكی داهاتەوە تائێستا هیچ میكانیزمێكی نەدۆزیوەتەوە بۆ چارەسەركردنی ئەو بابەتە.
پێش پاشەكەوتكردنی مووچە، مانگانە حكومەتی هەرێم 860 ملیار دیناری بۆ مووچە خەرج دەكرد، بەڵام بەپێی زانیارییە بڵاوكراوەكان پارەی تەرخانكراوی مانگانەی ئێستا نزیكەی 450 ملیار دینارە.
ئەندامێکی مەکتەبی سیاسی یەکێتی نیشتمانی کوردستان رایگەیاند، یەکێتی بڕیاریداوە چیدیکە نێوەندگیری لەنێوان پارتی و گۆڕان نەکات. وتیشی: "یەکێتی بە بێ گۆڕان و کۆمەڵ پەرلەمانی کوردستان کارا ناکاتەوە".
قادر عەزیز، ئەندامی مەکتەبی سیاسی یەکێتی نیشتمانی کوردستان به روداوی وت: "بۆ کاراکردنەوەی پەرلەمانی کوردستان پارتی هەنگاوی باش هاتووەتە پێش، پێویستە ئەو مەرجەش نەهێڵێت کە پەیوەستە بە دکتۆر یوسف محەمەدەوە، چونکە دەوڵەتی کوردستان زۆر لەوە گەورەترە مەرج لەسەر کەسێک دابنرێت".
سەبارەت بەوەی بۆچی داوا لە گۆڕانیش ناکرێت دەستبەرداری یوسف محەممەد بێت کە بکرێتەوە سەرۆکی پەرلەمان ، قادر عەزیز وتی: "ئەوە ئیشی یەکێتی نییە بە گۆڕان بڵێت تۆ بۆ ئەو مەرجەی پارتیت قبووڵ نییە ، لە دوایین کۆبوونەوەی ئەنجوومەنی سەرکردایەتیش، یەکێتی بڕیاریداوە چیدی نێوەندگیری لەنێوان پارتی و گۆڕان نەکات."
ئەندامەکەی مەکتەبی سیاسی یەکێتی سەبارەت بە بەڕێوەچوونی گشتپرسی لە باشووری کوردستان وتی: "ئومێد دەکەین و هەوڵی بۆ دەدەین گشتپرسی لە وادەی خۆی ئەنجام بدرێت. هیچ کەس و لایەنێک لەناوەوەی هەرێمی کوردستان و دەرەوە دژی گشتپرسی نییە، بە هەڵە دەگوترێت خەڵک دژی گشتپرسییە، بەڵام قسە لەسەر شێوازی گشتپرسییەکەیە کە بۆ سەربەخۆیی کوردستان نییە."
ئەندامەکەی مەکتەبی سیاسی یەکێتی، باسیشی لەوەکرد"زۆر نزیکە گشتپرسییەکە ئاستەنگی بێتە پێش، ئەگەر بە هەر بیانوویەک رێگا نەدرا لە کەرکووک و ناوچە دابڕێنراوەکان گشتپرسی ئەنجام بدرێت، ئەوکاتە چی دەکەیت. ئەگەر تەنیا لە هەرێمی کوردستان ئەنجامبدرێت خۆمان هەرێمی کوردستان پارچە دەکەین. تاوەکو ئێستا قسە لەسەر ئەو ئاستەنگانە نەکراوە کە لەکاتی ئەنجامدانی گشتپرسییەکە و دوای ئەو دێنە پێشەوە.
سەلمان بین عەبدولعەزیز شای سعوودیە بەیانی ئەمڕۆ چوار شەممە بە بڕیاری شاهانەیی محەمەد بین نایفی برازای لە جێنشینی سعودیە لابرد و کوڕەکەی خۆی محەمەد بن سەلمانی لەو پۆستەدا دانا.
ئاژانسی هەواڵی سعودیە رایگەیاند کە شای سعودیە چەند بڕیارێکی پاشایەتی دەرکردووە و چەند گۆڕانکارییەکی لە پۆستەکانی حکومەتدا کردووە.
لە بڕیارەکەی شا سەلماندا ئاماژە بەوەکراوە کە لە کۆی ٣٤ ئەندامی دەستەی هەڵبژاردنی شادا، ٣١ ئەندامیان بە بەڵێ دەنگیان بە هەڵبژاردنی محەمەد بن سەلمان داوە.
جگە لەو بڕیارە، شا سەلمان چەندین گۆڕانکاری تری لە پۆستە حکومییەکانی وڵاتەکەیدا کرد و باڵیۆزی سعودیەی لە چەند وڵاتێک گۆڕی و کەسانی تری لە شوێنیان دانان.
محەمەد بین سەلمان لە ئێستادا هەردوو پۆستی جێگری سەرۆک وەزیران و وەزیری بەرگری سعودیەی لەدەستدایە و لەکاتی هاتنی گەورە بەرپرسانی وڵاتانی تر، هەمیشە لەگەڵ باوکیدایە .
له دژى سه‌پاندنى سزای 25 ساڵ زیندانیكردن به‌سه‌ر په‌رله‌مانتارێكی پارتى گه‌لى كۆمارى توركیا "جه‌هه‌په"، رێپێوانی په‌رله‌مانتار و لایه‌نگرانی ئه‌و پارته به‌رده‌وامه و سه‌رۆكی جه‌هه‌په‌ش رایده‌گه‌یه‌نێت "ئه‌ردۆگان دیكتاتۆره".
"كه‌مال كلیچدار ئۆغڵۆ" سه‌رۆكی جه‌هه‌په له‌گه‌ڵ لایه‌نگرانی پارته‌كه‌ی له رێگه‌یاندا له ئه‌نكه‌ره‌وه بۆ ئه‌سته‌نبوڵ رایگه‌یاند "ئه‌ردۆگان دیكتاتۆره و ده‌ست له كاروباری ده‌سه‌ڵاتی دادوه‌ری وه‌رده‌دات".
ناوبراو له قسه‌كانیدا له په‌یامێكیدا بۆ سه‌رۆك كۆمارى توركیا ئاماژه‌ى به‌وه‌كرد "ئه‌گه‌ر بیسه‌لمێنم كه حكومه‌ته‌كه‌ت ده‌ستوه‌رده‌داته كاروباری دادگاكان و فه‌رمانیان پێده‌كات، وه‌ك پیاوێكی شه‌ریف ئاماده‌ی ده‌ستله‌كاربكێشیته‌وه له پۆسته‌كه‌ت؟".
پارتى گه‌لى كۆمارى، گه‌وره‌ترین پارتى ئۆپۆزسیۆنى توركیایه و پاش پارتى داد و گه‌شه‌پێدانى ده‌سه‌ڵاتدار، خاوه‌نى زۆرترین ژماره‌ى كورسى په‌رله‌مانى ئه‌و وڵاته‌یه.
